ناترازی برق و برنامه خاموشی های تابستانه سالهاست که دغدغه دولت و صنایع و مردم است. این خاموشی های ناگزیر تا پیش از این بیشتر بخش خانگی و خانوارها را شامل می شد اما در چند سال اخیر گریبانگیر صنایع شده است. از زمانی که سیاست های دولت به سمت کمتر شدن سهم خاموشی بخش خانگی رفته، زمزمه های آمار و ارقام بزرگی از خسارت های ناشی از قطعی برق صنایع و بخش کشاورزی شنیده می شود. این روزها این زمزمه دیگر به صدای بلند آشنایی در اخبار روز تبدیل شده و مسئولین و صنعتگران و مشمولین طرح های خاموشی به دنبال کمتر کردن این ضرر و زیان ها هستند.
سرانه مصرف برق بالا؛ ضعف است یا امتیاز؟
اگر بخواهیم واقع بینانه نگاه کنیم کشورهای در حال توسعه، با پیشرفت و رشد جمعیت و افزایش صنایع تولیدی خود ناگزیر رشد مصرف برق را خواهند داشت. در تعاریف استاندارد جهانی نیز میزان سرانه مصرف برق هر کشور یکی از فاکتورهای صنعتی و پیشرفته شدن آن به شمار می رود. لذا نمی توان توقع داشت یک کشور از نظر جمعیتی و صنعتی شدن رشد کند اما مصرف برق آن ثابت بماند یا کاهش یابد! البته که این موضوع در تقابل با بهینه سازی مصرف در بخش های مختلف جامعه و به معنای مصرف بی رویه و بدون ارزش افزوده انرژی نیست.
در واقع، سرانه مصرف برق یکی از شاخص های مهم برای ارزیابی سطح توسعه صنعتی و پیشرفته بودن کشورها به شمار می رود. این معیار نه تنها نشان دهنده نیازهای انرژی جامعه است، بلکه به طور مستقیم با فعالیت های اقتصادی و صنعتی کشورها در ارتباط می باشد. کشورهای پیشرفته معمولاً دارای زیرساخت های قوی و فناوری های نوین هستند که مصرف برق بالاتری را به همراه دارند.
در این کشورها، صنایع بزرگ و فناوری های پیشرفته مانند تولید خودرو، الکترونیک و خدمات فناوری اطلاعات، نیاز به انرژی بیشتری دارند. اما مساله مهم این است که کشورهای پیشرفته ای نظیر آلمان و ژاپن با سرمایه گذاری در انرژی های تجدیدپذیر و بهینه سازی مصرف انرژی، توانسته اند سرانه مصرف برق خود را به طور مؤثری مدیریت کنند.
از سوی دیگر، کشورهای در حال توسعه ممکن است با چالش های زیادی در زمینه تأمین انرژی مواجه شوند. این کشورها معمولاً به منابع انرژی سنتی وابسته اند و به همین دلیل سرانه مصرف برق آنها پایین تر است. به عنوان مثال، در کشورهای آفریقایی، عدم دسترسی به برق و زیرساخت های ناکافی، مانع از توسعه صنعتی و افزایش مصرف انرژی می شود. با توجه به این موارد، می توان نتیجه گرفت که سرانه مصرف برق نه تنها نشان دهنده سطح توسعه صنعتی یک کشور است، بلکه به عنوان یک عامل کلیدی در برنامه ریزی های اقتصادی و اجتماعی نیز مطرح می شود. بهبود در این زمینه می تواند به افزایش بهره وری و رشد اقتصادی پایدار کمک کند و به کشورهای در حال توسعه این امکان را می دهد که به سمت توسعه پایدار و پیشرفت حرکت کنند.
ابرچالش کمبود برق کشور در ۱۰ سال آینده
چالش بزرگ ناترازی برق در ایران به حدی رسیده است که کارشناسان پیش بینی می کنند در ده سال آینده، یک سوم نیاز کشور به برق تأمین نخواهد شد. رضا ریاحی، نایب رییس هیات مدیره شرکت های تولیدکننده برق در این خصوص گفت: اکنون در پیک مصرف شبکه حدود ۱۵ هزار مگاوات ناترازی برق داریم و اگر این روند به همین ترتیب پیش برود، در ۱۰ سال آینده حدود ۳۷ هزار مگاوات ناترازی تولید خواهیم داشت یعنی ۳۳ درصد از نیاز مصرف.
علاوه بر این، هشدارهای متعددی درباره ناترازی گاز مطرح شده است که وضعیت آن به شدت نگران کننده است. آرش نجفی، رئیس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی ایران، اعلام کرده است که در فصل‌های سرد سال، سالانه بیش از ۳۰۰ میلیون متر مکعب ناترازی داریم. با توجه به ورود صنایع جدید به خط مصرف گاز، پیش بینی می شود این ناترازی ظرف ۳ تا ۴ سال آینده به ۵۰۰ میلیون متر مکعب افزایش یابد.
با توجه به آمار اعلام شده، تکیه بر منابع فسیلی برای تولید برق نیز کار غیر منطقی و ناشدنی خواهد بود. رییس کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تهران در این خصوص گفته است: ما باید ظرفیت‌های تولید انرژی پاک را افزایش دهیم، نه تولید حرارتی و گازی و مبتنی بر پایه گاز. در حال حاضر سبد تولید انرژی کشور، به خصوص برق، ۱/۲ درصد انرژی تجدیدپذیر است. در حالی که باید سبد انرژی های تجدیدپذیر تقویت شود. این در برنامه توسعه هم دیده شده بود، ولی روی آن کار نشد.
سعید تاجیک تاکید می کند: ما هر چقدر روی سوخت های فسیلی برای تولید برق سرمایه گذاری کنیم، در زمستان دچار مشکل گاز هستیم و خود آن دچار ناترازی است. بر این اساس، عملا می توانیم با حمایت از تجدیدپذیرها و آزادسازی قیمت، این بخش از تولید برق را توسعه دهیم.
قطعی برق و خسارت ۱۰۰ هزار میلیاردی آن به صنایع
برآورد کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تهران این بوده است که در روزهای پیک مصرف، قطعی برق حدود ۱۰۰ هزار میلیارد تومان خسارت به صنعت کشور وارد می کند. با توجه به تصمیمات دولت برای جلوگیری از محدودیت برق در بخش خانگی، صنایع، به ویژه صنعت فولاد، باید این قطعی ها را تحمل کنند. این در حالی است که این صنعت در فصل گرم سال با قطعی برق و در فصول سرد با قطعی گاز روبه روست.
براساس تحقیقات انجام شده توسط معاونت پژوهشی انجمن ساتکا، صنایع مختلف نظیر فولاد، پتروشیمی و سیمان و دیگر صنایع خسارت هنگفتی ناشی از قطع برق را متحمل می شوند. به طور متوسط، زیان هر کیلووات برق قطع شده بین ۱/۵ تا ۲ یورو تخمین زده می شود. این خسارت برای صنایع ایران برای هر کیلووات بین ۷ هزار تا ۶۳ هزار تومان متغیر است. حمیدرضا صالحی عضو کمیسیون انرژی اتاق بازرگانی تهران، اشاره کرده است که برآوردها صنایع پتروشیمی فولادی و سیمان نشان دهنده خسارت بزرگ عدم النفعی بالغ بر ۴ تا ۵ میلیارد دلار به دلیل قطعی برق است. به طور خاص، صنعت فولاد با خسارت حدود ۳ میلیارد دلار مواجه است.
این موضوع رشد قیمت فزاینده شمش فولاد و سیمان و دیگر محصولات صنایع را در پی داشته است. به راحتی قابل پیش بینی است که خسارت های این چنینی نه فقط موثر بر صاحبان صنایع و فعالین آن است بلکه درنهایت باز هم با طی چرخه طبیعی خود بر دوش مردم سنگینی خواهد کرد. در این میان هر صنفی که با قطعی برق و خاموشی ها دست و پنجه نرم می کند در شکایات خبری خود انگشت اتهام را سمت پرمصرف بودن دیگر بخش ها مانند بخش های تجاری و خانگی برده و خواهان تقسیم خاموشی ها با دیگر بخش هاست! اگرچه مصرف بی رویه برق و عدم بهینه سازی مصرف در هیچ بخشی اعم از خانگی، تجاری و صنعتی توجیه پذیر نیست و باید تحت بازرسی و کنترل دقیق قرار بگیرد، اما اینکه کجا دچار خاموشی باشد و کجا نباشد راهکار درستی نیست.
باید گفت خسارت ناشی از خاموشی ها، تنها هزینه و زیانی نیست که صنایع با آن روبرو هستند. طبق ماده ۱۶ قانون جهش تولید دانش بنیان، صنایع با قدرت مصرف بیشتر از یک مگاوات موظفند از ابتدای سال ۱۴۰۲، معادل ۱% از برق مورد نیاز سالانه خود را از طریق احداث نیروگاه تجدید پذیر تامین نمایند و این میزان را در پایان سال پنجم اجرای قانون، حداقل به ۵% برسانند.
مطابق آئین نامه اجرایی این ماده صنایع می توانند برق مشمول ماده ۱۶ را از طریق احداث نیروگاه و یا خرید برق تجدید پذیر از تابلوی برق سبز تامین نمایند. در صورت عدم رعایت، وزارت نیرو این درصد را با تعرفه برق تجدیدپذیر محاسبه و از صنایع دریافت خواهد کرد. این قانون در جلسه علنی روز یکشنبه مورخ ۱۱ اردیبهشت ماه سال ۱۴۰۲ مجلس شورای اسلامی تصویب و در تاریخ ۱۴۰۱/۰۲/۲۱ به تأیید شورای نگهبان رسید. از طرفی، با توجه به روند افزایشی نرخ ارز و تورم در کشور، افزایش هزینه های سرمایه گذاری در زمینه احداث نیروگاه های تجدیدپذیر قابل پیش بینی است. بنابراین هر یک سال که صنایع از ورود به دنیای انرژی پاک خودداری می کنند نه تنها با قطعی برق و جریمه های قانونی مصرف برق بلکه با افزایش هزینه احداث نیروگاه نیز مواجه خواهند بود.
بهترین راهکار رفع ناترازی برق
به نظر می رسد با این همه خبری که درخصوص خسارات ناشی از ناترازی برق و خاموشی ها منتشر و دست به دست می شود، توجه به راهکارهای موجود مورد کم لطفی قرار گرفته است. اگر چه سخن گفتن از راه حل آسان به نظر می رسد و به آن پرداخته می شود اما عملی بودن و عملی شدن آنهاست که بالاخره این مشکل همیشگی را رفع خواهد کرد.
با توجه به پتانسیل بالای انرژی های تجدیدپذیر به خصوص انرژی خورشیدی در کشور و همچنین توانمندی بالای شرکت های فعال در این حوزه، منطقی نیست که کشور را در بلندمدت به تامین برق خود از دیگر کشورها و وابستگی در حوزه انرژی سوق داد. در صورتی که ایران با استفاده بهینه از این ظرفیت می تواند خود صادرکننده انرژی به کشورهای همسایه باشد.
سوالی که به وجود می آید این است که آیا تا کنون صنف یا صنعتی بوده است که محاسبه کند اگر همان میزان از خسارت مالی وارد شده ناشی از خاموشی ها در عرض یک سال را در حوزه احداث نیروگاه های تجدیدپذیر سرمایه گذاری می کرد، امروز چه میزان تولید برق مستقل و بدون وابستگی به شبکه می داشت؟ گاهی ما حاضریم هزینه های سنگین بدون نتیجه بپردازیم اما زیر بار سرمایه گذاری برای رفع گام به گام مشکل و مساله نرویم. از طرفی اگر صنایع تصمیم به ساخت نیروگاه های مبتنی بر منابع فسیلی مانند گاز بگیرند، باید توجه داشته باشند که علاوه بر کمبود منابع فسیلی، نرخ گاز تخصیص یافته به نیروگاه ها با نرخ گاز مورد استفاده در صنایع، به‌ویژه صنعت فولاد، متفاوت است. در صورتی که نرخ گاز فولاد برای تولید برق در نظر گرفته شود، این امر به نفع فولادی ها نخواهد بود و ممکن است حتی به ضرر آن ها تمام شود.
توقع می رود که مسئولین، صنایع و دیگر بخش های جامعه که خواه ناخواه و ناگزیر با چالش خاموشی های مکرر و هرساله مواجه می شوند یک بار برای همیشه کمر همت بسته و با استفاده از تخصص کارشناسان و متخصصین حوزه انرژی های تجدیدپذیر و با بررسی های فنی و اقتصادی دقیق، به انرژی های پاک به عنوان مهمترین و موثرترین راه حل رو به رشد اعتماد کنند.